Οι κριτικές που έγιναν μέχρι στιγμής για το βιβλίο «Το νησί και το αθάνατο νερό» του Λάσκαρη Π. Ζαράρη

1)  Το διάβασες και θέλεις να το ξαναδιαβάσεις. Να ζήσεις και εσύ μέσα από τους μικρούς ήρωες αυτού του παιδικού μυθιστορήματος, τις όμορφες και διασκεδαστικές εμπειρίες τους.
Τον πολυτάλαντο συγγραφέα και ποιητή Λάσκαρη Π. Ζαράρη τον έχουμε γνωρίσει μέσα από τα ποιήματά του και τα διηγήματά του, ετούτη τη φορά καταπιάνεται  με το παιδικό μυθιστόρημα.  Ένα παιδικό παραμύθι φαντασίας που διακρίθηκε με το μοναδικό έπαινο από τον Πανελλήνιο Λογοτεχνικό Διαγωνισμό του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» το 2010.

Οι κεντρικοί ήρωες, δύο μικρά παιδιά, ο Πέτρος και η Ελένη ανακαλύπτουν με τη βοήθεια ενός παλιού μαχητικού το "Νησί της Ελπίδας" κάπου στα μέσα του Νότιου Ειρηνικού. Ένα νησί που "ήταν πάντα εκεί, μια μικρή τελίτσα στο χάρτη της υφηλίου, πριν καν γεννηθούν οι ίδιοι", όπως αναφέρει και ο ίδιος ο συγγραφέας μέσα στο βιβλίο του.

Με την απροσδόκητη και αναγκαστική τους προσγείωση στο νησί, έρχονται αντιμέτωποι με τους ιθαγενείς. Οι Καμόα, είναι αθάνατοι, δείχνουν φιλήσυχοι και έχουν μια βαθιά πίστη στις παραδόσεις της φυλής τους. Περίμεναν επί πολλά χρόνια τους εκλεκτούς "ξένους" για την εκπλήρωση της προφητείας τους.

Το περίφημο και παραδεισένιο νησί της Ελπίδας, έχει δύο κρυμμένα μυστικά στην κοιλιά του. Το "αθάνατο νερό" και το πετρέλαιο. Και τα δύο πολύτιμα μεν αλλά άχρηστα για τους κατοίκους αγαθά, ανακαλύφθηκαν πριν από αιώνες απ΄ τον πιο τρομακτικό πειρατή που δέσποζε στις θάλασσες, τον Μπρατσέρα με το καράβι του τον "Αννίβα". Επιστρέφοντας με μεγάλες προσδοκίες στο νησί ο πειρατής μετά και τη σύμφωνη γνώμη του συμβουλίου της φυλής, ξεκινά την εξόρυξη του "μαύρου χρυσού".

Παράξενα ζώα και φυτά, μεγάλες μέλισσες και ήσυχα φίδια, κατοικίδια κροκόδειλοι, θησαυροί, κοσμήματα, αρώματα και μαύρα μαργαριτάρια, αεροπλάνα, όπλα, σπαθιά, αρχηγοί, μάγοι, πειρατές και πριγκίπισσες "χορεύουν" μέσα στις σελίδες του όμορφου αυτού παραμυθιού που σε ταξιδεύει σε πρωτόγονες εποχές και αναρωτιέσαι για τη χρησιμότητα και αναγκαιότητα της επιστήμης και της τεχνολογίας γενικά.

Ένα παιδικό παραμύθι, με πρωτότυπη ιστορία που κρατά από την αρχή της ανάγνωσής του αμείωτο τον ενθουσιασμό του αναγνώστη, είτε είναι παιδί είτε μεγάλος. Με γρήγορη κίνηση και πλοκή, χωρίς να σου αφήνει κενά και να σε γεμίζει απορίες και ερωτήματα για την πλοκή του.

Χιουμοριστικό, διασκεδαστικό, με αρκετές πινελιές ρομαντισμού. Όμορφες ποιητικά δοσμένες εικόνες συναισθημάτων. Με κυρίαρχο μήνυμα την Αγάπη. Μιαν αγάπη που δεν γνωρίζει τάξεις, καθώς η αγαπημένη πριγκίπισσα όλων κερδίζει την καρδιά του τρομερού πειρατή Μπρατσέρα. Μιαν αγάπη που δεν γνωρίζει φυλή και χρώμα, καθώς η μικρή Ελένη ερωτεύεται τον ιθαγενή Μοκαντούσου.

Ένα παραμύθι με έντονο τον προβληματισμό πάνω στο καλό και το κακό, το σωστό και το λάθος, καθώς "οι άνθρωποι -του έλεγε ο παππούς- αλλάζουν εύκολα ανάλογα με τα συμφέροντά τους".
Με  τον ηθικό διδακτισμό για το περιβάλλον, το συνάνθρωπο, τη φιλία, την ομαδικότητα, την αγάπη, τις παραδόσεις και τη ζωή, που το κάνουν ένα αξιόλογο έργο.

Συγχαρητήρια στον πολυβραβευμένο συγγραφέα, καλοτάξιδο στις ψυχές παιδιών μικρών και μεγάλων.

Κυκλοφορεί από την Ήρα Εκδοτική.

Εύη Γκάλαβου

Ποιήτρια, χρονικογράφος, διαχειρίστρια ιστοσελίδας.

2)  Κυκλοφόρησε από την Ήρα Εκδοτική (Βόλος) το νέο παιδικό βιβλίο του Λάσκαρη Ζαράρη «Το νησί και το αθάνατο νερό». Το βιβλίο απευθύνεται στους μαθητές των μεγαλύτερων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου αλλά διαβάζεται ευχάριστα από όλους.

Ο Πέτρος με τη φίλη του την Ελένη το σκάνε με το παλιό αεροπλάνο του παππού του, κατάλοιπο του πολέμου και ξεκινούν για ένα άγνωστο και περιπετειώδες ταξίδι στον Ειρηνικό Ωκεανό. Εκεί τους περιμένουν εκπληκτικές περιπέτειες αφού θα γνωρίσουν τους ιθαγενείς κατοίκους, θα γίνουν φίλοι και θα μάθουν ο ένας από τον άλλο αλλά και θα αντιμετωπίσουν έναν πρώην πειρατή, που ήρθε από το παρελθόν, για να εκμεταλλευτεί το πετρέλαιο του νησιού, αλλά και της πηγής που αναβλύζει ένα ιδιαίτερο νερό, το οποίο  κάνει αθάνατους τους ανθρώπους.

Τα παιδιά διδάσκονται τα μηνύματα της αγάπης, της φιλίας και της ανταλλαγής ιδεών και πολιτισμών αλλά παράλληλα εισπράττουν και μηνύματα οικολογικού περιεχόμενου. Αν και πυκνογραμμένο διαβάζεται ευχάριστα και αφήνει πολλά στα παιδιά. Ενδεχομένως αν ο συγγραφέας απέφευγε τον τόσο έντονο ηθικοδιδακτισμό και υπήρχε περισσότερη εικονογράφηση, το βιβλίο θα ήταν ακόμη καλύτερο χωρίς αυτό να αναιρεί την αξία του.

Κάθε αξιοπρεπή γραφή συνιστά ούτως ή άλλως μεγάλη προσφορά στην ελληνική παιδική λογοτεχνία.

Καλοτάξιδο ευχόμαστε στον πολυγραφότατο Λάσκαρη Ζαράρη που τα τελευταία χρόνια καταπιάνεται με επιτυχία  σχεδόν  με όλα τα είδη της λογοτεχνίας.

Χρυσούλα Μαστοροδήμου

Παιδαγωγός, λογοτέχνης, διαχειρίστρια λογοτεχνικής ιστοσελίδας.

3)  Ο Λάσκαρης Π. Ζαράρης το 2012 κυκλοφόρησε το παιδικό μυθιστόρημα «Το νησί και το αθάνατο νερό».

   Η εξιστόρηση των εμπειριών και περιπετειών δυο μικρών παιδιών (αγόρι και κορίτσι) έχει μια καταπληκτική πρωτοτυπία, που θα το προσδιόριζα σαν το πιο καλό παιδικό βιβλίο της χρονιάς.

   Τα παιδιά ανακαλύπτουν το μυστικό της «μηχανούπολης», μπαίνουν σε ένα παλιό μαχητικό αεροπλάνο με πιλότο το αγόρι και φτάνουν στο «Νησί της Ελπίδας» που κατοικείται από ιθαγενείς μιας φυλής. Εκεί αναπτύσσεται φιλία και εμπιστοσύνη, η ζωή κυλάει με προσπάθειες αλληλογνωριμίας των ανθρώπων. Προσπάθειες να ξεφύγει ο κόσμος από καταστροφές (ένα ηφαίστειο κ.λπ.).

   Τελικά, η ουσία αυτού του καλού βιβλίου είναι η ευχή ν’ αλλάξει «η μοίρα του «πληγωμένου» πλανήτη μας προς το καλλίτερο».

    Εμφανή και ανθοφόρα τα μηνύματα που κάνουν το Παιδαγωγικό αυτό βιβλίο χρήσιμο για μικρούς και μεγάλους.

**  Πρόκειται για αναδημοσίευση κριτικής που περιλαμβάνεται στη θεματική ενότητα: «Διαρκής Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» του Μιχάλη Σταφυλά, συγγραφέα, κριτικού και διευθυντή του Λογοτεχνικού Περιοδικού «ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ», στο τεύχος 226 του οποίου, Σεπτέμβριος – Οκτώβρης 2012,  δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά η κριτική αυτή.

4)  «Το νησί και το αθάνατο νερό» είναι το νέο συγγραφικό έργο του Λάσκαρη Ζαράρη. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα μυθιστόρημα που απευθύνεται σε παιδιά, που φοιτούν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.

Δυο μικρά παιδιά, αρπάζουν το παλιό αεροπλανάκι του παππού τους και ξεκινούν για ένα άγνωστο ταξίδι στον Ειρηνικό Ωκεανό. Εκεί θα γνωριστούν με τους ιθαγενείς κατοίκους, θα μάθουν την κουλτούρα τους και θα τους διδάξουν τη δική τους. Μαζί θα αντιμετωπίσουν τα σχέδια ενός πρώην πειρατή, που ήρθε από το παρελθόν, για την εκμετάλλευση του πετρελαίου του νησιού, αλλά και της πηγής που αναβλύζει ένα ιδιαίτερο νερό, που κάνει αθάνατους τους ανθρώπους.

Πρόκειται για μια όμορφη και διασκεδαστική περιπέτεια γεμάτη μηνύματα για την οικολογία, την ειρήνη, τον αλτρουισμό, την αλληλεγγύη και την φιλοζωία. Μια περιπέτεια που υπερτονίζει τη σημασία της αγάπης και της χαράς μέσα στον παιδικό ψυχικό κόσμο. "Το νησί και το αθάνατο νερό" είναι πλούσιο σε εικόνες, ενώ οι κάθε λογής περιπέτειες σε ένα καταπράσινο νησί του Ειρηνικού εξάπτουν τη φαντασία των μικρών αναγνωστών.

Αυτά όσον αφορά τα θετικά στοιχεία που αποκόμισα. Ως διαχειριστής αυτής της σελίδας ωστόσο, δεν θα ήμουν δίκαιος και ειλικρινής απέναντι στους επισκέπτες της αν δεν περιλάμβανα στους σχολιασμούς μου και πράγματα που δεν τα έκρινα σωστά. Χωρίς να σταθώ σε πολλές λεπτομέρειες θα αναφερθώ στο σημαντικότερο πρόβλημα που εντόπισα. Από την αρχή έως το τέλος υπάρχει μια διάχυτη τάση για "εκπολιτισμό" των ιθαγενών με βάση τα δικά μας Δυτικά πρότυπα. Ιθαγενείς που διψούν για την κουλτούρα μας και δυο παιδιά από την  Ευρώπη, που τους "σώζουν" από τη δυστυχισμένη τους πρωτόγονη ζωή, ώστε να γίνουν κι αυτοί ένα τεράστιο τουριστικό και βιομηχανικό θέρετρο.

Από τον 16ο αιώνα ακόμη ο Michel de Montaigne θεμελίωσε την έννοια του "πολιτισμικού σχετικισμού", βάσει της οποίας ο κάθε πολιτισμός πρέπει να κατανοείται μέσα στα πλαίσια του δικού του κοινωνικού γίγνεσθαι και όχι με βάση τον πολιτισμό του εκάστοτε κατοίκου ενός άλλου πολιτισμού. Συνεπώς κάθε ιεραρχική ανισότητα ή διάκριση σε "πρωτόγονους απολίτιστους" και "μορφωμένους πολιτισμένους", απλά δεν υφίσταται. Η θεωρία αυτή χτύπησε τον ευρωκεντρισμό των χωρών της σκληρής αποικιοκρατίας, που αξιολογούσαν τις χώρες των ιθαγενών και των ινδιάνων με τα δικά τους αισθητικά κριτήρια. Συνεπώς θεωρώ αδόκιμες κάθε είδους εκφράσεις που εκδηλώνουν τάσεις «εκπολιτισμού» σε ανθρώπους, που αγνοούμε την πραγματική τους κουλτούρα και ζουν με τον ίδιο τρόπο για χιλιάδες χρόνια χωρίς απαραιτήτως να έχουν την ανάγκη μας.

Αν παραλείπονταν αυτοί οι προσανατολισμοί, θα είχαμε πραγματικά ένα πολύ πιο όμορφο αποτέλεσμα. Εύχομαι ειλικρινά στον φίλο Λάσκαρη ένα ανοδικό και λαμπρό λογοτεχνικό μέλλον.

Αλέξανδρος Ακριτίδης

Λογοτέχνης, διαχειριστής λογοτεχνικής ιστοσελίδας.

5)  Κατελής Βίγκλας

Ιστορικο-ανθρωπολογική προσέγγιση του μυθιστορήματος Το Νησί και το Αθάνατο Νερό

Historical-anthropological approach of the novel The Island and the Water of Immortality

ABSTRACT

The present study of Lascaris Zararis’ novel, The Island and the Water of Immortality, aims at showing its cultural context from historical-anthropological perspective in relation to general and specific issues the narrative raises. The main point of view of this children’s/teenage novel is the conquering attitude of Western man toward nature. But this view is ambiguous, although ultimately sets the goal of the imaginative initiation in the primitive life as an important stage in the development of the infantile psychism. The human evolution cannot be understood without including atavistically and functionally the non-historical and timeless level of thinking that the primitive life symbolizes. In addition, this novel promotes the message of solidarity and tolerance in the contemporary world of extensive homogenization.

Λέξεις Κλειδιά: Κριτική Θεωρία, Φύση, Ανθρωπολογία, Ιστορία, Αχρονικότητα, Ομοιογενοποίηση

Εισαγωγή

Δεν θα παρουσιάσουμε αναλυτικά την πλοκή και την ιστορία του παιδικού μυθιστορήματος του Λάσκαρη Ζαράρη, Το Νησί και το Αθάνατο Νερό,[1] για να μην προκαταβάλλουμε τον αναγνώστη, ώστε να του επιτρέψουμε να απολαύσει το πρωτότυπο κείμενο, με τον ευρηματικό και ρέοντα λόγο του συγγραφέα. Αν και το μυθιστόρημα απευθύνεται σε νεαρά άτομα, η κριτική προσέγγισή του από ιστορική και ανθρωπολογική σκοπιά είναι διαφορετική, και στοχεύει στη φανέρωση των ενδιαφερόντων ζητημάτων που θέτει το βιβλίο, τα οποία αφορούν σε μεγάλο βαθμό πραγματικές καταστάσεις, και παραπέμπουν σε ποικίλα και ιδιαίτερα πολιτισμικά συμφραζόμενα.

Με δύο λόγια, η αφήγηση περιλαμβάνει την περιγραφή των περιπετειών δύο μικρών παιδιών, του Πέτρου και της Ελένης, που ταξιδεύουν με ένα αεροπλάνο στον Ειρηνικό Ωκεανό. Προσγειώνονται σε ένα νησί όπου συναντούν τους ιθαγενείς της φυλής «Καμόα», οι οποίοι πληροφορούν τα παιδιά ότι κάποτε ο Μέγας Αλέξανδρος επισκέφτηκε τον τόπο τους. Εκεί βρίσκεται η πηγή από όπου αναβλύζει το αθάνατο νερό που διατηρεί όλους τους κατοίκους αγέραστους. Αργότερα, εμφανίζεται ο πειρατής Μπρατσέρα, ο οποίος με τη συγκατάθεση των ιθαγενών θα εκμεταλλευτεί τις πετρελαιοπηγές του νησιού. Τελικά, τα παιδιά επιστρέφουν στην πατρίδα τους, όταν οι κάτοικοι υιοθετούν πλέον τις δυτικές συνήθειες. Η φιλία και η αγάπη όμως που τους συνέδεσε με τους ανθρώπους του νησιού δεν ξεχνιούνται. Το βιβλίο προωθεί ένα μήνυμα συναδέλφωσης όλων των λαών και φυλών, σε έναν πλανήτη όπου καμία νησίδα άγριας ζωής δεν μπορεί να μείνει τελείως ανέπαφη από την επεκτατική δράση του Δυτικού ανθρώπου.

Κριτική στην εκμετάλλευση της φύσης

Ο νεαρός ο Πέτρος στο έργο θυμίζει τον εφευρέτη Κύρο Γρανάζη, τον φανταστικό χαρακτήρα των κόμικς της Ντίσνεϋ, ένα ανθρώπινο ψηλόλιγνο κοτόπουλο, φίλο του Ντόναλντ Ντακ, του Σκρουντζ Μακ Ντακ και των άλλων φιγούρων της Λιμνούπολης. Μόνο που ο ρόλος του Πέτρου είναι πρωταγωνιστικός ενώ του Κύρου Γρανάζη δευτερεύων. Το εργαστήρι του Πέτρου καλείται «Μηχανούπολη» (σ. 18), που δεν παραπέμπει βέβαια στην Πόλη των Μηχανών από την ταινία Matrix Revolutions, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα μπορούσε να μετατραπεί σε έναν Οργουελικό εφιάλτη του μέλλοντος,[2] εξέλιξη πάντως που αποφεύγεται έως το τέλος του βιβλίου, χωρίς να λείπουν όμως νύξεις για τις αρνητικές επιπτώσεις της στροφής της κοινωνίας προς τη μηχανοποίηση και τον οικολογικό κίνδυνο. Παράλληλα, η ενασχόληση του Πέτρου με τις μηχανικές εφευρέσεις σε ένα χώρο που θυμίζει μουσείο ή νεκροταφείο τεχνικών οργάνων είναι ένας τρόπος εκ μέρους του προσέγγισης του μυστηρίου της ζωής (σ. 21), το οποίο με τη βοήθεια της επιστήμης προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει και να ερμηνεύσει με φυσικούς όρους, δίνοντας θεωρητικές απαντήσεις και πρακτικές λύσεις. Γενικά, οι σκέψεις του συγγραφέα όσον αφορά την αρνητική χρήση της τεχνολογίας είναι διεσπαρμένες στο βιβλίο, άλλοτε διατυπώνονται σαφώς και άλλοτε λανθάνουν πίσω από κάποιες εικόνες (σ. 14).

Πιο πολύ προωθείται το θέμα της χρήσης της επιστήμης. Είναι σημαντική η επισήμανση του συγγραφέα ότι τα αεροπλάνα μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο  για ειρηνικούς όσο και για πολεμικούς σκοπούς (σ. 13). Έτσι υποδηλώνει την κοινωνική χρήση της επιστήμης, όπως φάνηκε από τις αναλύσεις της Σχολής της Φρανκφούρτης.[3] Ωστόσο, η σκληρή διαπίστωση περί της κατακτητικής στάσης του ανθρώπου απέναντι στη φύση[4] γίνεται προσπάθεια να απαλυνθεί, λόγω του ότι το μυθιστόρημα απευθύνεται σε παιδιά. Για παράδειγμα, ο Πέτρος πληροφορείται ότι μέρος των υπευθύνων για τα εργοστάσια έχει μεριμνήσει ώστε να μειωθεί η ρύπανση του περιβάλλοντος. Σε όλο το έργο ο ρόλος του Πέτρου είναι αυτός ενός εφευρέτη και επινοητή, που δεν διστάζει να έχει κυρίαρχη στάση απέναντι στα μηχανήματα και χρηστική αντιμετώπιση του φυσικού περιβάλλοντος. Παρουσιάζεται, λοιπόν, μία αμφισημία, καθώς η επιθυμία κατάκτησης της φύσης σε ορισμένα σημεία καταγγέλλεται και αλλού προβάλλεται ως απαραίτητη. 

Μετάβαση και μύηση στην πρωτόγονη ζωή

To μέσο μετάβασης (σ. 22) σε ό,τι θα μπορούσε να παραλληλιστεί με μία άλλη «Χώρα του Ποτέ»,[5] ή μία άλλη διάσταση, αποτελεί ένα κρίσιμο σημείο, και εμφανίζεται συχνά στη λογοτεχνία του φανταστικού. Εδώ ο αμφιλεγόμενος χαρακτήρας του μέσου αφορά ένα παλιό πολεμικό αεροπλάνο, καλούμενο Γέρο-Τομ, που κατά μαγικό τρόπο παρουσιάζεται ως οιονεί έμψυχο και έννοο, προοιωνίζοντας τη μετάβαση σε μία πανψυχιστική και ονειρική, όπως υποτίθεται ότι πρέπει να είναι  η «πρωτόγονη» αντίληψη της φύσης. Έτσι, η διαδικασία της μετάβασης σηματοδοτείται από μία αντιστροφή, καθώς η έμψυχη μηχανή είναι ένα προστάδιο καθόδου στην έμψυχη φύση. Τον όρο πανψυχισμό εισήγαγε ο Έντουαρντ Μπερνέτ Τέιλορ (Edward Burnett Tylor), ο οποίος πρέσβευε ότι οι πρωτόγονοι λαοί διακατέχονταν από μία παιδική φαντασία. Η φύση θεωρούσε πως ήταν για αυτούς ένας κόσμος πνευμάτων, αποτελώντας αντικείμενο λατρείας, σεβασμού και δέους.[6] Φυσικά, η ερμηνεία αυτή αναιρέθηκε πολλές φορές, αλλά ακόμη και η μεταγενέστερη θεωρία του Λυσιέν Λεβύ-Μπρυλ (Lucien Lévy-Brühl), σύμφωνα με την οποία ο νους του πρωτόγονου ήταν κατώτερος του Δυτικού ανθρώπου,[7] χωρίς να μπορεί να οδηγηθεί σε λογικές συνεπαγωγές, αναιρέθηκε οριστικά, ουσιαστικά και μορφολογικά από τον διασημότερο ανθρωπολόγο του 20^ου αιώνα, τον Κλωντ Λεβύ Στρως (Claude Lévi-Strauss).[8]

Κατά την παρουσίαση της πρώτης επαφής με τους ιθαγενείς του νησιού υπάρχει η αίσθηση της πρωτόγονης αθωότητας παράλληλα με την προσπάθεια μη τυποποιημένης εμφάνισής τους. Ο πολυταξιδεμένος, πεπαιδευμένος και πολύγλωσσος αρχηγός της φυλής φέρει το γραφικό και ηχηρό όνομα Μπούα-Μπούα (σ. 27). Ο συγγραφέας συνδέει τα φυτά Φοίνικες με τη Φοινικική γλώσσα που ομιλούνταν στην αρχαία Φοινίκη (σ. 28). Η Φοινικική γλώσσα είναι εδώ και αιώνες αποκρυπτογραφημένη και γνωστή σήμερα, πράγματι κυρίως από επιγραφές, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, αν και πολλές λέξεις είναι αυτούσια μεταφερμένες στη Βίβλο και σε Λατινικές και Ελληνικές πηγές, χωρίς τη βοήθεια των οποίων η αποκρυπτογράφησή της δεν θα κατορθωνόταν.[9] Ακόμη, ο Ρωμαίος ιστορικός Σαλλούστιος (Gaius Sallustius Crispus, 86-35 π. Χ.) μνημονεύει βιβλία γραμμένα στα αρχαία Φοινικικά ή Καρχηδονιακά που συνέγραψε ο βασιλιάς Hiempsalis.[10]

Το θέμα είναι: τα παιδιά χρειάζονται μία φανταστική μύηση στην πρωτόγονη ζωή;  (σ. 29) Αυτό είναι ένα από τα ερωτήματα στα οποία το βιβλίο δίνει καταφατική απάντηση. Είναι ενδιαφέρον ότι, σύμφωνα με τις μυθικές διηγήσεις των ιθαγενών «Καμόα», η άφιξη των πρώτων ξένων έπειτα από την προηγούμενη επαφή τους με τον Μέγα Αλέξανδρο, ήταν αναμενόμενη. Η αντίληψη αυτή θυμίζει τους Αζτέκους της Λατινικής Αμερικής, που υποτίθεται ότι περίμεναν τους θεούς τους να αφιχθούν, και όταν είδαν την παράξενη μορφή του Ερνάν Κορτές (Hernán Cortés), τον ταύτισαν με τον θεό Κετζαλκόατλ (Quetzalcoatl). Καθώς οι άνθρωποι του Μοντεζούμα δεν είχαν ξαναδεί άλογο με αναβάτη ή άνθρωπο με μεταλλική πανοπλία, εύκολα θεοποίησαν τους ξένους κατακτητές.[11] Η επαφή των ιθαγενών με τα παιδιά περιγράφεται ως ένα παρόμοιο πολιτιστικό και σημειωτικό φαινόμενο που εξελίσσεται όμως τώρα θετικά και δημιουργικά και όχι καταστροφικά έως το τέλος του βιβλίου. Ωστόσο, μοιάζει να αναιρείται η κατάταξη της φυλής αυτής στους λαούς χωρίς γραφή, όταν αναφέρεται ότι διατηρούν επιγραφές στο φλοιό των δέντρων. Η γνώση της γραφής θα τους κατέτασσε αυτόματα στους ιστορικούς λαούς, αφού οι λαοί χωρίς γραφή, όπως δηλώνει και η ονομασία τους, δεν διατηρούν γραπτά αρχεία.[12] Όμως δεν είναι μόνο η ελεύθερη φαντασία του συγγραφέα που έρχεται να αποδώσει στους ιθαγενείς που περιγράφει τη χρήση μίας γλώσσας, αλλά και η ύπαρξη ενός αντίβαρου, δηλαδή η μεταφυσική και αφηγηματική υπογράμμιση και η ενίσχυση της αχρονικότητας του λαού αυτού με βάση τον μύθο της αιώνιας ζωής (σ. 32-33).

Λογοτεχνικές αναφορές και ιστορικά στοιχεία

Στο νησί υπάρχει ένα κεντρικό ηφαίστειο (σ. 40) που θυμίζει τη Μυστηριώδη Νήσο (L’ Île mystérieuse, 1874) του Ιούλιου Βερν (Jules Verne). Αν στο μυθιστόρημα του Βερν το τέλος του νησιού είναι καταστροφικό, έπειτα από την έκρηξη του ηφαιστείου, κάτι παρόμοιο δεν συμβαίνει στο συγκεκριμένο παιδικό μυθιστόρημα. Πάντως κατά ανάλογο τρόπο με το μυθιστόρημα του Βερν, κάνουν την εμφάνισή τους οι πειρατές (σ. 42). Το νησί ονομάζεται «Νησί της Ελπίδας», αντίθετα από την ονομασία «Νησί της Απελπισίας»[13] που δίνει ο Ροβινσώνας Κρούσος (Robinson Crusoe) στο νησί όπου ναυαγεί στο ομώνυμο κλασσικό μυθιστόρημα του Ντάνιελ Νταφόε (Daniel Defoe). Η αντιστροφή της ονομασίας είναι ίδια όπως στο έργο του Μισέλ Τουρνιέ (Michel Tournier), Ο Παρασκευάς ή Οι Μονές του Ειρηνικού (Vendredi ou Les Limbes du Pacifique, 1967), στο οποίο ο ήρωας δίνει στον τόπο όπου ναυαγεί το όνομα Speranza.

Με ορθό τρόπο ο Πέτρος αναρωτιέται: γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος, αν ήρθε στο νησί αυτό και ήπιε το αθάνατο νερό, τελικά πέθανε; (σ. 47) Βέβαια, σύμφωνα με το μύθο, όπως παραδίδεται στο Μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τον Ψευδο-Καλλισθένη,[14] ο Μέγας Αλέξανδρος δεν ήπιε το αθάνατο νερό. Ακόμη και αν το είχε πιεί, αν τελικά δεν πέθανε από φυσικά αίτια, αλλά από δηλητηρίαση με δόλιο τρόπο ή ως ατύχημα όπως φημολογούταν ήδη από την Αρχαιότητα, δεν θα τον έσωζε το αθάνατο νερό, αφού και οι ιθαγενείς του νησιού, αν και είναι αθάνατοι, δεν διαφεύγουν τον κίνδυνο να πεθάνουν από ατυχήματα. Στη μεταγενέστερη ελληνική λαϊκή ελληνική παράδοση υπάρχει ο μύθος των αδερφάδων του Μεγάλου Αλεξάνδρου που χρησιμοποίησαν το αθάνατο νερό που προοριζόταν για αυτόν, και έτσι μεταμορφώθηκαν σε αθάνατες νεράιδες. Ο μόνος τρόπος σωτηρίας, αν κανείς τις συναντήσει, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, είναι να φωνάξει τη γνωστή ρήση: «Ζει Αλέξανδρος ο Βασιλιάς. Ζει και βασιλεύει».[15]

Δεν λείπουν οι νύξεις για τον τρόμο που κρύβεται πίσω από την άγρια ζωή (σ. 68), ο οποίος φαίνεται από το ότι τα παιδιά δεν θέλουν να πιούν, ούτε τελικά ήπιαν, από το αθάνατο νερό, που είναι σύμβολο της άχρονης μη-ιστορικής πραγματικότητας. Μία αίσθηση ουτοπικής και οιονεί άχρονης κοινωνίας δίνει και η αφήγηση του πειρατή Μπρατσέρα για τη ζωή των πειρατών (σ. 70). Η διάρκεια της Χρυσής Εποχής της Πειρατείας, στην οποία αναφέρεται ο Μπρατσέρα, διήρκεσε από το 1650 έως το 1730 περίπου. Στις πειρατικές αποικίες,[16] επικρατούσε το πνεύμα της ανεξαρτησίας και της αλληλεγγύης. Οι πειρατές θα μπορούσαν να συνδεθούν έτσι με τη «νοσταλγία ενός χαμένου παραδείσου», τον οποίο υπενθυμίζουν οι εξωτικές τοποθεσίες στις οποίες ταξίδευαν, όπως είναι η Καραϊβική (σ. 69), αν και οι αποικίες που ίδρυαν συνήθως οδηγούνταν στην αναρχία.

Ο συμβολισμός και το μήνυμα του έργου

Ο αληθινός συμβολισμός του αθάνατου νερού φανερώνεται προς το τέλος της αφήγησης, και είναι η αγάπη (σ. 94-5). Φυσικά, η αγάπη των λαών χωρίς γραφή διαφέρει κατά πολύ από τον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι Δυτικοί την αγάπη, οι Χριστιανοί ή οι ερωτευμένοι. Τότε για ποιο είδος αγάπης πρόκειται; Η αγάπη, επίσης, των Δυτικών προς τους λαούς αυτούς δεν υφίσταται ιδιαίτερα, αν αναλογιστεί κανείς, για παράδειγμα στη σύγχρονη εποχή, την περίπτωση των ιθαγενών του Αμαζονίου. Τον Μάρτη του 1968 η Υπηρεσία Προστασίας των Ινδιάνων (ΥΠΙ), έχοντας δωροδοκηθεί από επενδυτές ακινήτων, εν είδει προστασίας, έσπειρε σεντόνια αρρώστων από ευλογιά στα μονοπάτια κυνηγιού των φυλών και τους μυδραλλιοβολούσε από μικρά αεροπλάνα. Ήταν μία κατάσταση για την οποία ο Λέβυ Στρως συνέγραψε μία επιστολή σε μείζονα τόνο στον στρατηγό Άρτουρ ντα Κόστα ι Σίλβα (Artur da Costa e Silva), πρόεδρο της Δημοκρατίας της Βραζιλίας.[17]

Βέβαια, η πρωτόγονη ζωή είναι γεμάτη ταμπού και απαγορεύσεις που υποδηλώνουν μία καθόλου απλή αντίληψη της πραγματικότητας. Ο νους του ανθρώπου στις κοινωνίες αυτές δεν είναι καθόλου λιγότερο πολύπλοκος από τον δικό μας. Οι λαοί χωρίς γραφή δεν μπορούν να θεωρηθούν, ούτε απολίτιστοι, ούτε αμόρφωτοι. Έχουν δικούς τους πολιτισμούς, που ο Δυτικός άνθρωπος κατέστησε αντικείμενο μελέτης, πριν τους εξοντώσει σχεδόν ολοκληρωτικά. Όσοι από αυτούς έχουν απομείνει, και απομένουν διαρκώς λιγότεροι, βιώνουν μία συνεχή διαλεκτική σχέση με το φυσικό περιβάλλον που διέπεται από πολύπλοκες δομικές ισοδυναμίες και συστήματα ερμηνείας του.

Εφόσον πια φανερώνεται ότι ο συμβολισμός του αθάνατου νερού είναι η αγάπη, το αθάνατο νερό δεν χρησιμεύει πλέον, η παρουσία του είναι περιττή, πρέπει να εξαφανιστεί (σ. 96). Στο τέλος τα παιδιά επιστρέφουν στην Ελλάδα, και οι προηγούμενες αντιλήψεις των ιθαγενών χαρακτηρίζονται προλήψεις. Η συγκίνηση του αποχωρισμού χρωματίζεται με έντονα συναισθήματα και τα έθιμα των ιθαγενών συγκρίνονται με ελληνικά. Τελικά, αναφέρεται ότι: «όλοι αυτοί οι πρωτόγονοι έγιναν πολιτισμένοι άνθρωποι». Έτσι, το έργο δεν λύνει τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις που αποκαλύπτει, και πως θα μπορούσε άλλωστε, αφού αυτές είναι εγγενείς στην κοινωνική και φυσική πραγματικότητα, αλλά έχει την καλή πρόθεση να πετύχει αυτόν τον σκοπό. Το μήνυμα του έργου είναι ότι έχουμε λησμονήσει σήμερα, στην εποχή ασύστολης εκμετάλλευσης της φύσης και της γενοκτονίας των μειονοτήτων, ότι η δυνατότητα συμβίωσης ανθρώπων από διαφορετικούς πολιτισμούς, όπως και αν νοούνται αυτοί, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή της στοιχειώδους ανθρώπινης λογικής και ανεκτικότητας. 

Συμπεράσματα

Στο μυθιστόρημα αυτό ασκείται κριτική στην κατακτητική στάση του Δυτικού ανθρώπου απέναντι στη φύση. Όμως η κριτική αυτή απαλύνεται καθώς το έργο απευθύνεται σε παιδιά. Τονίζεται η διάσταση της κοινωνικής χρήσης της επιστήμης, η οποία μπορεί να γίνει με αρνητικούς ή θετικούς σκοπούς. Αυτή η αμφισημία διατρέχει το έργο, εφόσον η εκμετάλλευση της φύσης, από τη μία καταγγέλλεται και από την άλλη τονίζεται η συμβολή της στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους.

Η μύηση στην πρωτόγονη ζωή των πρωταγωνιστών προετοιμάζεται με τη μαγική εμψύχωση ενός μηχανικού μέσου, ενός παλιού μαχητικού αεροπλάνου, προστάδιο της καθόδου σε μία ανιμιστική αντίληψη για τη φύση. Η αχρονικότητα και μη-ιστορικότητα των λαών χωρίς γραφή συνάμα με τον εξωτικό χαρακτήρα της θεωρείται ως μέσο ανάπτυξης της παιδικής φαντασίας. 

Η διακειμενικότητα υπάρχει τόσο μέσα από αναφορές σε κλασσικά έργα, όσο και στην παραδοσιακή λαογραφική σκέψη. Ιδιαίτερη θέση κατέχει η προτίμηση για την ουτοπική αντίληψη της ιστορίας.

Το κύριο μαγικό μέσο που χρησιμοποιείται, δηλαδή «το αθάνατο νερό», έχει το ρόλο ενός «κυμαινόμενου σημαίνοντος» που αλλάζει σημασιολογικά κατά την εξέλιξη του έργου. Έτσι εκφράζει μία αντίθεση ανάμεσα στο άχρονο της αιωνιότητας, την οποία εξαρχής συμβολίζει, και στην αποκάλυψη του τελικού συμβολισμού του, της αγάπης, η οποία νοείται ως συμμετοχή στον ιστορικό χρόνο Η αντίθεση αυτή αντιστοιχεί σε μία φυσική και κοινωνική αντίφαση, η οποία δεν λύνεται εφόσον είναι εγγενής στην πραγματικότητα. Ωστόσο, το μήνυμα του έργου είναι αισιόδοξο καθώς προβάλλει την αντίληψη της επικράτησης της ανθρώπινης λογικής και ανεκτικότητας εμπρός στη ραγδαία και ασταμάτητη ομοιογενοποίηση των πολιτισμών και των λαών. 

            ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

           

James Matthew Barrie, Peter and Wendy.  Hodder and Stoughton, London 1911.

Catherine Clément, Claude Lévi-Strauss ou la Structure et le Malheur. Segher, Paris 1985 (1970).

David Cordingly - John Falconer, Pirates. Fact and Fiction. Collins and Brawn Limited, London 1992.

Daniel Defoe, Robinson Crusoe.  Ed. - Intr. Thomas Keymer, Oxford University Press, Oxford 2007.

Umberto Eco, Kant and Platypus. Essays on Language and Cognition.  Trnsl. Alastair McEwen, Mariner Books, Orlando 2000.

Marvin Harris, The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture. Routlege & Kegan Paul Ltd, London/Henley 1969.

Zellig S. Harris, A Grammar of the Phoenician Language. American Oriental Society, New Haven/Connecticut 1936.

Marx Horkheimer - Theodor Adorno, Dialectic of Enlightenment. Stanford University Press, Stanford/California 2002.

 Martin Jay, The Dialectical Imagination. A History of the Frankfurt School and the Institute of the Social Research 1923-1950. Heineman, London 1976 (1973).

Claude Levi-Strauss, Myth and Meaning. Routledge, London/New York 2001.

 Claude Lévi-Strauss, Race et Histoire. Denoël, Paris 1987 (Unesco, 1952).

Lucien Lévy-Brühl, L’ Âme Primitive. 1927 <http://anthropomada.com/bibliotheque/Lucien-LEVY-BRUHL.pdf>.

Lucien Lévy-Brühl, La Mentalité Primitive. 1922 <http://classiques.uqac.ca/classiques/levy_bruhl/mentalite_primitive/mentalite.html>

George Orwell, Nineteen Eighty-Four. A Novel. Secker and Warburg, London 1949.

Pseudo-Callisthenes, The Greek Alexander Romance. Transl. Richard Stoneman, Penguin, London 1991.

Matthew Restall, Seven Myths of the Spanish Conquest. Oxford University Press, Oxford 2003

Sallust, Catiline’s Conspiracy, The Jugurthine War, Histories. Trnsl. William W. Batstone, Oxford University Press, Oxford 2010.

Richard Stoneman - Kyle Erickson & Ian Netton (eds.), The Alexander Romance in Persia and the East. Barkhuis, Groningen 2012.

Edward Burnett Tylor, Primitive Culture. Harper Torchbooks, New York 1958.

Λάσκαρης Π. Ζαράρης, Το Νησί και το Αθάνατο Νερό. Ήρα Εκδοτική, Βόλος 2012

Νικόλαος Γ. Πολίτης, Παραδόσεις. Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1994.

Κατελής Βίγκλας

Ιστορικός, κριτικός λογοτεχνίας, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στη Βυζαντινή Φιλοσοφία και στη Συστημική Θεολογία.

[1] Λάσκαρης Π.  Ζαράρης, Το Νησί και το Αθάνατο Νερό, Ήρα Εκδοτική, Βόλος 2012, σ.147.

[2] Αν και στο έργο του Όργουελ η μηχανή δεν έχει άμεσο ρόλο στην καταπίεση του ανθρώπου παρά διαμεσολαβητικό, μεταφορικό και υπαινικτικό χαρακτήρα. George Orwell, Nineteen Eighty-Four. A Novel. Secker and Warburg, London 1949, Part One. Ch. 7.

[3] Martin Jay, The Dialectical Imagination. A History of the Frankfurt School and the Institute of the Social Research 1923-1950. Heineman, London 1976 (1973), 27. Η σχέση τίθεται εκ του αντιστρόφου, αφού σημειώνεται ότι σύμφωνα με τον Horkheimer, η επιστήμη δεν πρέπει να αγνοεί τον κοινωνικό ρόλο της, καθώς μόνο αν αποκτήσει συνείδηση της λειτουργίας της σε κάθε κρίσιμη κατάσταση θα μπορούσε να συμβάλλει δυναμικά σε αναγκαίες αλλαγές. Πρβλ. στο ίδιο σ. 49, όπου γίνεται η παρατήρηση ότι η φιλοσοφική απόρριψη της επιστήμης είναι κοινωνικό ψεύδος.

[4] Είναι μία διαπίστωση που συμφωνεί με την Κριτική Θεωρία. Βλ. Marx Horkheimer-Theodor Adorno, Dialectic of Enlightenment. Stanford University Press, Stanford/California 2002, 24. 

[5] Πρόκειται για τη λεγόμενη Never Land στην οποία ταξίδεψε ο φανταστικός ήρωας Πήτερ Παν. Βλ. James Matthew Barrie, Peter and Wendy.  Hodder and Stoughton, London 1911, Ch. 1.

[6] Edward Burnett Tylor, Primitive Culture, Harper Torchbooks, New York 1958, 196. Πρβλ. Marvin Harris, The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture. Routlege & Kegan Paul Ltd, London and Henley, 1969, 202.

[7] Lucien Lévy Brühl, L’ Âme Primitive. 1927, Partie Première, Ch. VI, V. Πρβλ. του ίδιου, La Mentalité Primitive, 1922, Ch. 1.

[8] Βλ. ιδίως Claude Lévi-Strauss, Race et Histoire. Denoël, Paris 1987 (Unesco, 1952), 19- 25, 32, 50, 68-77, 85.

[9] Zellig S. Harris, A Grammar of the Phoenician Language. American Oriental Society. New Haven/Connecticut 1936, 5-6.

[10] Sallustius, Bellum Iugurthinum 17.7. Πρβλ. Sallust, Catiline’s Conspiracy, The Jugurthine War, Histories. Trnsl. William W. Batstone, Oxford University Press, Oxford 2010, 64.

[11] Umberto Eco, Kant and Platypus. Essays on Language and Cognition.  Trnsl. Alastair McEwen, Mariner Books, Orlando 2000, 127-130. Σήμερα πάντως αμφισβητείται έντονα η θεωρία περί θεοποίησης των κονκισταδόρων από τους Αζτέκους, που θεωρείται μύθος κατασκευασμένος από τους Ισπανούς. Βλ. Matthew Restall, Seven Myths of the Spanish Conquest. Oxford University Press, Oxford 2003, 96.

[12] Claude Levi-Strauss, Myth and Meaning. Routledge, London/New York 2001, 15-18.

[13] Daniel Defoe, Robinson Crusoe.  Ed. - Intr. Thomas Keymer, Oxford University Press, Oxford 2007, 60. 

[14] Pseudo-Callisthenes, The Greek Alexander Romance. Transl. Richard Stoneman, Penguin, London 1991, 121-122. Πρβλ. Aleksandra Szalc, «Ιn Search of Water of Life: The Alexander Romance and Indian Mythology», Richard Stoneman, Kyle Erickson & Ian Netton (eds.), The Alexander Romance in Persia and the East, Barkhuis, Groningen 2012, 327-328.

[15] Νικόλαος Γ. Πολίτης, Παραδόσεις. Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα 1994, 285.

[16] Χαρακτηριστικό παράδειγμα ολόκληρου νησιού που τελούσε υπό την κυριαρχία τους από το 1690-1720 ήταν η Μαδαγασκάρη. Βλ. David Cordingly-John Falconer, Pirates. Fact and Fiction. Collins and Brawn Limited, London 1992, 82.  

[17] Catherine Clément, Claude Lévi-Strauss ou la Structure et le Malheur. Segher, Paris 1985 (1970), 58.