Όσοι ασχολούνται καθημερινά με τις ποικίλες εκδηλώσεις της γραφής και την ανάπτυξη των μορφών αυτής διακρίνουν ως κυριότερους παράγοντες στην αξιολόγηση των κειμένων τους την αισθητική αρτιότητα και τον συμβολισμό, ο οποίος μπορεί να συνυπάρχει στην έκφραση του λόγου σε δεύτερο επίπεδο αφήγησης.
Ο υποψιασμένος αναγνώστης αντικρίζει με μια διαφορετική ματιά τα έργα, προϊόντα της φαντασίας του στοχαστικού νου και της ανταπόκρισης των ατομικών συναισθημάτων του συγγραφέα σε μια ιδιαίτερη και ξεχωριστή ατομική πραγματικότητα. Ο μέσος αναγνώστης αρκείται σε μια πρωτογενής παρατήρηση και πολλές φορές δένεται ψυχικά με τον ήρωα του μυθιστορήματος, του διηγήματος κτλ. συμπάσχοντας μ’ εκείνον, εφόσον οραματίζεται τα ίδια περίπου πράγματα, οι ιδέες του ακολουθούν περίπου τους ίδιους δρόμους και τα μελλοντικά του σχέδια οργανώνονται με παρόμοιες ενέργειες. Έτσι προτιμά να διαβάζει βιβλία που πρωταγωνιστούν ήρωες καρικατούρες ή ήρωες που παρουσιάζουν απλά χαρακτηρολογικά στοιχεία και μένουν εύκολα στη μνήμη τους, όπως π.χ. οι καταπληκτικοί κωμικοί θεατρικοί ήρωες του Μολιέρου. Λιγότεροι προσβάσιμοι για την αισθητική τους είναι οι ήρωες τύπου Ρασκόλνικοφ στο «Έγκλημα και τιμωρία» του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέβσκι, εκείνου του φοιτητή που πιστεύει πως εκδικείται όλη την κοινωνία αφαιρώντας τη ζωή της αδίστακτης ενεχυροδανείστριας Λισαβέτας. Ύστερα όμως, τον κατακλύζουν οι τύψεις που αναδύονται από την ψυχή τις δύσκολες ώρες της μοναξιάς. Εδώ μια ψυχολογική προβολή του μέσου αναγνώστη γίνεται όλο και πιο προβληματική.
Άσχετα από τον τύπο και τον κώδικα του ήρωα που χρησιμοποιούν οι δημιουργοί τους, όλα αυτά τα έργα φιλοδοξούν ν’ αφήσουν κάτι, το δυνατόν περισσότερο ποιοτικό και να μορφώσουν πολιτιστικά. Αυτές οι προσπάθειες δικαιολογούνται σε κάθε περίπτωση πρώτα απ’ όλα από την αξεπέραστη χαρά του δημιουργού που εμπνέεται από μία ιδέα και αρχίζει να κινεί τα νήματα της ιστορίας ωσάν άλλος Θεός. Να λοιπόν, η κυριότερη αιτία που καθαγιάζει την εξυψωτική για τον άνθρωπο συγγραφική πράξη! Ο χρόνος κατόπιν απομένει να δώσει το δικό του στίγμα και να καθιερώσει την αξία του κάθε έργου στις επόμενες γενιές. Η απήχησή του, ο αντίκτυπός του μετρά σ’ ένα σεβαστό μέρος του κοινωνικού συνόλου, που τυχαίνει να είναι ταυτόχρονα και το αναγνωστικό κοινό. Και αυτό κυρίως έχει να κάνει περισσότερο με το πόσο καλά δομημένο είναι ένα έργο και πόσο καλά κατάφερε να υπερνικήσει την πρόσκαιρη ζωή του, βασιζόμενο σ’ έναν πετυχημένο συμβολισμό που επηρέασε πολλές γενιές.
Η σύγχρονη ρεαλιστική γλώσσα αποτίνει φόρο τιμής στην καθημερινότητα και στα «ασήμαντα» θέματα, έτσι αμασκάρευτη από ωραιοποιημένες λέξεις, που παύουν πια να ξεχύνονται από τις πένες, με το φόβο μήπως και θεωρηθούν οι συγγραφείς ότι υπακούουν σε «έτοιμα, πατροπαράδοτα σχήματα» και έχουν αλλεργία στις κατηγοριοποιήσεις του κλασικού. Μέχρι που αγγίζουν την ωμότητα συντάσσοντας ένα απίστευτο υβρεολόγιο, που ο αναγνώστης οφείλει να μην το δέχεται αδιαμαρτύρητα και έχει υποχρέωση, αν σέβεται τον εαυτό του, ν’ αφήσει στην άκρη αυτό το άχρηστο υλικό. Μερικοί δημιουργοί καλύπτονται πίσω από τη λαμπερή ταμπέλα του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού για ν’ αρθρώσουν τις απαίσιες κραυγές τους, να δικαιολογήσουν την αθυροστομία τους και να την υπερασπιστούν ως τέχνη που μπορεί να προσφέρει ανώτερη αισθητική απόλαυση!
Μέσα σ’ αυτό το χάος οι αρχαίοι μύθοι φαντάζουν σαν μια μεγάλη όαση του πνεύματος. Τους εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο οι αξεπέραστοι αρχαίοι τραγωδοί μας για να στήσουν με ομορφιά τα έργα της τέχνης τους, τα δράματα και τις κωμωδίες τους. Το πέρασμα από την ατομική στη συλλογική εμπειρία αξιοποιείται πολλαπλά από τους θεατρικούς συγγραφείς που χτίζουν στέρεα δημιουργήματα, ικανά να μιλήσουν στις ψυχές των θεατών για πολλούς αιώνες. Ο «Οιδίποδας Τύραννος» του Σοφοκλή είναι μια φιλόδοξη και πετυχημένη προσπάθεια να εκφραστεί και να συμπυκνωθεί ολόκληρη η περιπέτεια του ανθρώπου να ξεφύγει από την προδιαγεγραμμένη μοίρα του. Αποκαλύπτεται ο στόχος του συγγραφέα να καθυποτάξει -στο λόγο του και στις τεχνικές που χρησιμοποιεί- ανώτερα ιδανικά και αισθήματα που ανταποκρίνονται σε κάθε ψυχή. Αν ο σύγχρονος δημιουργός θελήσει να βαδίσει στην πλούσια κληρονομιά και να συνομιλήσει με τους παλιούς μύθους στρέφοντας τους στις δικές του επιδιώξεις και τονίζοντας τις πλευρές που εξυπηρετούν την ανάπτυξη της πλοκής του, τότε έκανε μια καλή αρχή για να σταθεί με σιγουριά στην πολύτιμη αιωνιότητα. Τη σφαίρα του ιδανικού αγγίζει και ερωτοτροπεί με άλλες σημασίες, παγκόσμιας εμβέλειας ο «Οδυσσέας» του Τζέημς Τζόυς, χάρις στον παραλληλισμό με τον κλασικό ήρωα του Ομήρου, παρά το γεγονός πως τη φόρμα του κειμένου είναι πολύ δύσκολο να ανεχτεί ένας μέσος αναγνώστης.
Οι αληθινοί πειραματιστές ανοίγουν πολλά πεδία μαχών με την έμπνευση, με το τυχαίο, με τους χαρακτήρες και τη γλώσσα. Πολλές φορές έχουμε την εντύπωση, διαβάζοντας ένα κείμενο, πως όλα έχουν αφεθεί στην τύχη τους, αλλά όμως το τυχαίο έχει κατασκευαστεί σκόπιμα για να είναι εύκολα διακριτό. Κάποια χαλαρότητα στον τρόπο της γραφής, κάτι που επιβάλει ο αφηγητής ή ο ουδέτερος παρατηρητής με την καταγωγή του ή μια τολμηρή εκφραστική απόπειρα που δε φείδεται κόπων τραβάει στα άκρα τα διαθέσιμα υλικά και τις υπάρχουσες ικανότητες του συγγραφέα στο δικό του υπέροχο κανάλι. Αναρωτιέται πως μπορεί να γράψει μία φράση, ώστε να έχει την αισθητική κάλυψη που επιθυμεί. Δίνει σημασία σε ανάλογες ρήσεις, όπως στη γνωστή του Έζρα Πάουντ: «Η θεμελιώδης ακριβολογία είναι η μοναδική ηθική της γραφής». Μερικοί όμως, επιμένουν να βασανίζονται με ποιητικές περιγραφές και θολά περιγράμματα, πλαίσια δύσκολα όπου τοποθετούν τους ήρωες τους ν’ ασφυκτιούν κάτω από το αδυσώπητο κυνηγητό της μοίρας ή κάτω από την ανελέητη επιρροή των παθών τους που δεν είναι σε θέση ακόμη να υπερνικήσουν. Άλλοι δημιουργοί χρησιμοποιούν τον υπαινιγμό σαν το κυριότερο όπλο τους σε μια πλοκή δεκτική σε συμβολισμούς. Η γλώσσα οδηγημένη από τη Μούσα προσπαθεί να πλάσει την αισθητική αρτιότητα που προείπαμε. Άλλοτε σκοντάφτει σε τυπικές δυσκολίες, κάποτε ρέει με ευκολία δίνοντας την πηγή της καλλιτεχνικής απόλαυσης απλόχερα στον αναγνώστη. Παρέχει πανανθρώπινα νοήματα που αναδεικνύονται με τις ευλογίες της τέχνης.
Με την αμφιλεγόμενη υπόσταση του ανθρώπου έχουν ασχοληθεί εκτός από τους συγγραφείς, εικαστικοί καλλιτέχνες, ψυχολόγοι και φιλόσοφοι που συνεχώς «γεννούν» καινούργιες ερμηνευτικές θεωρίες, εξηγώντας τις άπειρες εκδηλώσεις της «άγνωστης» ψυχής. Η έλξη του εφήμερου παίρνει συχνά τις διαστάσεις ενός παιχνιδιού ευχάριστου και διασκεδαστικού, μιας πνευματικής ενασχόλησης που εκμαιεύει αλήθειες από την εμπειρία. Η γέννηση ενός καινούργιου περιεχομένου σε πολυφθαρμένες λέξεις, έννοιες και σημασίες έχει μεγάλη αξία για να ξεπεραστούν τα εμπόδια της καθιερωμένης πίστης πως όλα έχουν ειπωθεί και γραφτεί στο παρελθόν και μάλιστα τόσο καλά που είναι αδύνατον να βρεθεί κάποιος που θα τα εκφράσει με πιο επιτυχημένο τρόπο. Η σύγχρονη πραγματικότητα αποζητάει τη δημιουργική μετάπλασή της, είτε αυτό μεταφράζεται σε θεωρητικές σχολές είτε σε σκληρούς αγώνες για την τελειότητα των κειμένων είτε στην αξιοποίηση των συγγραφικών ικανοτήτων σε θέματα που αποδίδουν και προβληματίζουν περισσότερο τον κόσμο.
Η επίτευξη λοιπόν, του λυτρωτικού ρόλου της λογοτεχνίας· αυτή η αύρα που οδηγεί σε άλλα μονοπάτια, έχει άμεση εξάρτηση με την επιλογή του ύφους, τη μορφωτική, οικονομική και κοινωνική προέλευση του ήρωα, την πίεση που προκαλεί η πάντα παρούσα «αγωνία της επιρροής», άσχετα αν σε μάκρος χρόνου θα έχει κερδηθεί η αυτάρκεια της έκφρασης και η ιδιαιτερότητα της προσωπικής γραφής κάθε συγγραφέα. Η στοχαστικότητα, δηλαδή η ελαστικότητα του νου και η ευαισθησία στην αντίληψη του κρυφού περιεχομένου των έργων, αποτελεί τον ενδιάμεσο κρίκο μεταξύ του λογοτεχνικού υλικού και του προσωπικού ύφους. Ευχάριστη συνέπειά της είναι να βιωθεί η έκσταση του λόγου ως έλξη του εφήμερου ή καθαγιασμός της αιωνιότητας.
Στο σημείο αυτό θα θυμίσω μερικά δημιουργήματα που αξιοποιούν οι συγγραφείς τους στη δομή και στις λεπτομέρειες, για να φανερώσουν το συμβολικό, έμμεσο στόχο τους: «Η βιβλική παραβολή του σπορέως, Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Τζόναθαν Σουίφτ, Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέυ του Όσκαρ Ουάιλντ και το θεατρικό Περιμένοντας τον Γκοντό του Σάμιουελ Μπέκετ». Ένας φιλότιμος αγώνας δόθηκε από τους προαναφερθέντες να μη στερηθούν την έλξη του εφήμερου στην τέχνη τους, ενώ παράλληλα κατάφεραν να καλέσουν με χάρη κοντά τους την αιωνιότητα, σαν την πιο γοητευτική ερωμένη της ζωής τους. Τρανταχτά παραδείγματα που ύψωσαν τη φωνή τους για ν’ ακουστούν πέρα από την εποχή τους, πρωτοπόροι του πνεύματος που δεν αρκέστηκαν σε μια απλή μεταστοιχείωση της πραγματικότητας, περιμένουν να τους ακολουθήσουν κάποιοι σύγχρονοι που έλκονται από ανάλογους συμβολισμούς και αλληγορίες. Ελπίζουν πως στην ιστορία της λογοτεχνίας θα γραφτούν χιλιάδες σελίδες ακόμη, γεμάτες πάθος, πνευματική συγκρότηση, λέξεις και φράσεις αμείλιχτες που μισούν το κενό της σκέψης, την αποτέφρωση των ιδεών και ανοίγουν τον δρόμο της ανθρωπότητας σε καινούργιες κατακτήσεις.
Η πρόσκαιρη ικανοποίηση του δημιουργού για την ολοκλήρωση του έργου του και τη διοχέτευση όλης του της πνευματικής ενέργειας θα ήταν κάπως ανώφελη και χωρίς μεγάλη σημασία, αν οι προσπάθειές του δεν προσανατολίζονταν σε μια υστεροφημία που μπορεί να προσδώσει στο εφήμερο λογοτεχνικό παιχνίδι την επιθυμητή αγνότητα της αιωνιότητας.
Λάσκαρης Π. Ζαράρης
*** Γ΄ Βραβείο στην κατηγορία του δοκιμίου από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών το έτος 2012
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου